در میان دانشمندان اسلامی، بزرگانییافت میشوند که در پیشرفت احکام الهی در جوامع تاثیر بسیار داشته، آثاری جاویدان ازخود به جای گذاشتهاند؛ شیخ مفید، در شمارچنین دانشمندانی جای دارد.
نامش محمد بن محمد بن نعمان بنعبدالسلام و کنیهاش ابو عبدالله است و در یازدهم ذیقعده (سالروز میلاد حضرتثامن الحجج علی بن موسی الرضاعلیه السلام) درسال 336 ه .ق. دیده به جهان گشود.
شیخ طوسی، در کتاب رجال خود از این عالم گرانسنگ این گونه یاد میکند:
«محمد بن محمد بن نعمان دانشمندیبزرگ و موثق است.» او در فهرستمینویسد: «محمد بن محمد به نعمانمعروف به «ابن معلم» از متکلمان امامیه استو در زمان او ریاست علمی و دینی شیعه به اومنتهی گردید. در علم فقه و کلام بر هر کسبرتری داشت. دانشمندی حاضر جواب بود ونزدیک به 200 جلد کتاب از او به یادگار ماندهاست.
ابن شهر آشوب در مورد وی مینویسد:شیخ مفید ابو عبدالله محمد بن محمد بننعمان از شاگردان ابو جعفر بن قولویه بود وحضرت ولی عصر او را به «شیخ مفید» ملقبفرمود.
نجاشی - که خود از زمره شاگردان آن عالمگرانمایه است.- در باره استادش میگوید:
استاد ما - رضیالله عنه - مقام والای او درعلم و کلام و روایت و وثاقت، مشهورتر ومعروفتر از آن است که به وصف آید.
جایگاه و مقام علمی و دینی شیخ مفیدزمانی بهتر روشن میگردد که عصر وی موردبررسی قرارگیرد.
? عصر حیات
در عصر شیخ مفید، شیعیان از آزادیبیشتری برخوردار بودند و وجود عالمبزرگواری چون شیخ مفید در میان آنان بهاعتبارشان میافزود. شیخ از پراکندگیشیعیان ممانعت ورزید، آنان را از خطر تفرقهنجات داد، با اعتبار خویش اوضاع اسفبارآنها را سامان بخشید و آنها را به اوج عزترسانید. شیخ مفید در محله کرخ بغداد - کهمرکز شیعیان بود.- میزیست و مسجدمعروف «براثا»- که اکنون زیارتگاه شیعیاناست.- محل تدریس وی بود.
از سوی دیگر، دوران شیخ مفید دورانرونق مباحث کلامی و اصولی در میاندانشمندان اهل سنتبود. پیش از وی،شیعیان در مسائل کلامی و اصولی حلقههایدرس تشکیل داده بودند و شیخ صدوق - کهریاست علمی و دینی شیعیان را عهدهداربود.- سبک سادهای در تصنیف و تالیف کتبپیش گرفت و بر همان شیوه نیز فتوا داد.
سبک ساده بیانی صدوق، جهت تفهیممسایل کلامی و اعتقادی سودمند بود، ولی باپیشرفت علمای اهل سنت در آن علوم، ادامهآن سبک سبب رکود جامعه شیعی میشد. براین اساس، ایجاد یک تحول، ضروری به نظرمیرسید. در این زمان شیخ مفید با استفادهاز مبانی علم کلام و اصول راه بحث و استدلالرا بر شیعیان گشود; ابواب فقه را با دقت موردتجزیه و تحلیل قرار داد، هر موضوعی را درجایگاه خویش بیان کرد و با این روش